De theoretische fysicus J. Robert Oppenheimer krijgt van de Amerikaanse regering de verantwoordelijkheid over het Manhattan Project. Met een team van jonge wetenschappers brengt hij - in het verafgelegen Los Alamos - de eerste atoombom tot ontwikkeling. Librettist Peter Sellars en componist John Adams kiezen dit explosieve moment uit de moderne geschiedenis tot onderwerp van hun opera. Ze beschrijven de laatste uren voorafgaand aan de eerste proefneming, met de focus vooral op Oppenheimer zelf.
Sellars en Adams zijn daarbij niet aan de oppervlakte blijven steken. Doctor Atomic is geen pamflet. Hun opera polariseert niet en keurt niet af. Ze doken de diepte in, gefascineerd door de onderliggende mechanismes en oprecht geïnteresseerd in de geestelijke processen die op gang kwamen door de extreme druk, angst en twijfel waaraan Oppenheimer en de zijnen hebben blootgestaan.
to continue
click on the right arrow
Twee talen, twee werelden
Oppenheimer is de enige in de opera die beide ‘talen’ spreekt. Zijn discussies met collega's en militairen zijn helder verwoord in prozaïsche taal. Wanneer hij in overpeinzingen vervalt of met Kitty communiceert dan is zijn taal poëtisch-spiritueel.
Kitty’s taal is uitsluitend poëtisch-spiritueel. Ze heeft geen teksten die reflecteren op de concrete handeling wat haar op afstand plaatst van de 'dagelijkse' wereld. De zorgen en angstvisioenen die zij verwoordt, zou je niet uit haar, maar uit de mond van de vertwijfelde Oppenheimer verwachten. Alles valt op zijn plaats wanneer we Kitty niet beschouwen als de concrete Mrs. Oppenheimer, maar als een geesteskind van Oppenheimer, uitsluitend levend in zijn gedachtewereld. Zij is antagonist in zijn innerlijke tweestrijd.
Origineel beweegt de opera zich tussen de wereld van de militairen en wetenschappers en de private wereld van Oppenheimer en Kitty. Na onze analyse besluiten we dit onderscheid aan te scherpen en vervangen daartoe deze private wereld door de spirituele gedachtewereld van Oppenheimer.
foto Marco Borggreve
In de anekdotische wereld representeert 'Oppenheimer' de feitelijke wetenschapper die verantwoordelijk is voor de atoombom. Hij beweegt zich in een ruimte die verwijst naar de laboratoriums en proefopstellingen in Los Alamos. Hier zijn wetenschappers aan het werk en houden militairen de wacht.
In de spirituele (mythische) wereld stijgt hij boven de wetenschapper uit en wordt de verbeelding van de creatieve mens.
We dwalen met Oppenheimer door een steeds vervreemdender droomuniversum en volgen hem in zijn overpeinzingen en gebeden. We ervaren de fragiliteit en de mentale complexiteit van het creatieve proces: fascinatie, zielenpijn, twijfel en angst. Hier dient Oppenheimer ons tot waarschuwing. Creativiteit kan grootse maar ook gruwelijke voortbrengsels hebben.
In de achtergrond doemt het ruige landschap van Los Alamos op. Intens geliefd door Oppenheimer, maar ook de locatie die hij aanwees voor de atoomproef.
foto Marco Borggreve
Foto Marco Borggreve
Het libretto
Als uitgangspunt voor zijn libretto koos Sellars voor de verslagen van gesprekken die in Los Alamos werden opgetekend. Sellars selectie brengt de situatie helder in kaart, de theoretische en technische onzekerheden, de ethische controverses en de onderlinge spanningen.
Minstens even belangrijk is de afdaling die Sellars maakt in de psyche van Oppenheimer. Hij gebruikt hiervoor geen historisch materiaal maar teksten uit literaire en religieuze werken die Oppenheimer las: de Bhagavad Gita, poëzie van Baudelaire en van de zeventiende-eeuwse Engelse mysticus John Donne. Voor Oppenheimers vrouw Kitty koos Sellars gedichten van de Amerikaanse dichter Muriel Rukeyser.
Het contrast tussen de historische (prozaïsche) dialogen enerzijds en anderzijds de (spirituele) literaire teksten is enorm. De vraag waarom de karakters in sommige scènes transcendente taal bezigen, wordt binnen de opera niet helder beantwoord. Dat prikkelde onze creativiteit en wees ons de weg naar een concept.
Doctor Atomic
pagina 2
verkozen tot
Opera van het jaar 2023